زمان تقریبی مطالعه: 15 دقیقه
 

سیدابوالحسن حائری زاده




حائری‌زاده، سیدابوالحسن، نماینده مجلس شورای ملی و از فعالان سیاسی بود.


۱ - پیشینه


وی در ۱۲۶۷ش/ ۱۳۰۵ق در مشهد به دنیا آمد. پدرش، میرزا سیدعلی، روحانی برجسته‌ای بود و از مشهد به یزد مهاجرت کرد. حائری‌زاده در یزد و سپس در اصفهان به تحصیل علوم دینی پرداخت و هم‌زمان به تجارت و کشاورزی نیز مشغول شد.
[۱] زهرا شجیعی، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دوره قانونگذاری، ج۱، ص۳۱۸، تهران ۱۳۴۴ش.
[۲] باقر عاقلی، شرح‌حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۵۶۵، تهران ۱۳۸۰ش.
[۳] مت فرامرز، سیاستمداران جیره‌خوار، ج۱، ص۱.
او در اصفهان با سیدحسن مدرس آشنا شد و به واسطه وی وارد فعالیتهای سیاسی گردید و در دوره چهارم،
[۴] براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
پنجم
[۵] براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
و ششم
[۶] براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
مجلس شورای ملی ، نماینده یزد بود. همراهی وی با مدرس و محمدتقی بهار در گروه اقلیت مجلس پنجم موجب شهرت او شد. فعالیت مستمر این چند تن، از جمله مقاومت در برابر طرح جمهوری رضاخانی، مانعی جدّی در برابر زیاده‌خواهیهای رضاخان بود.
[۷] محمدولی فرمان‌فرمائیان، از روزگار رفته حکایت، ج۲، ص۷۶.
[۸] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران، ج۲، ص۵۹ ـ ۶۰.
[۹] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران، ج۲، ص۸۳.
[۱۰] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران، ج۲، ص۱۲۹.
بعدآ رضاشاه حائری‌زاده را متهم کرد که در غائله شیخ خزعل با مدرس همکاری داشته است.
[۱۱] رضا پهلوی، شاه ایران، ج۱، ص۱۲۸ـ ۱۲۹.
حائری‌زاده در زمان وزارت عدلیه علی‌اکبر داور (۱۳۰۵ـ۱۳۱۲ش)، مسئولیتهایی در این وزارتخانه برعهده گرفت.
[۱۲] باقر عاقلی، شرح‌حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۵۶۶، تهران ۱۳۸۰ش.
[۱۳] حسین مکی، خاطرات سیاسی حسین مکی، ج۱، ص۵۴۱ـ۵۴۲.


۲ - عضویت در حزب دمکرات احمد قوام


حائری‌زاده در سالهای پایانی حکومت رضاشاه در انزوا به سر می‌برد. وی به هنگام تأسیس حزب دموکرات احمد قوام در تیر ۱۳۲۵، به‌عضویت آن درآمد و قوام او را مأمور ایجاد شعبه‌ای از حزب در خراسان کرد، سپس نماینده سبزوار در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی شد.
[۱۴] احمد آرامش، خاطرات سیاسی احمد آرامش، ج۱، ص۲۳۵.
[۱۵] محمدولی فرمان‌فرمائیان، از روزگار رفته حکایت، ج۳، ص۶۷ـ۶۸.
[۱۶] حسین مکی، خاطرات سیاسی حسین مکی، ج۱، ص۵۴۲.
او در زمان نمایندگی‌اش در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی به مخالفت با قوام‌السلطنه پرداخت و اندکی بعد از کمیته مرکزی حزب دموکرات کناره گرفت.
[۱۷] احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست‌وزیر، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۵۷.
[۱۸] احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست‌وزیر، ج۱، ص۲۵۹.
[۱۹] محمدعلی سفری، قلم و سیاست، ج۱، ص۲۰۵.
وی در همین دوره در جناح اقلیت مجلس شورای ملی به استیضاح دولتهای آن دوره پرداخت، از جمله پس از آن‌که دولت قوام‌السلطنه جای خود را به دولت حکیم‌الملک داد، حائری‌زاده و عبدالقدیر آزاد، دولت او را در ۳اسفند ۱۳۲۶ استیضاح کردند و در نتیجه، هژیر جای حکیم‌الملک را گرفت. دولت هژیر نیز در خرداد و تیر ۱۳۲۷ با استیضاح حائری‌زاده و یارانش، در اعتراض به تبعید آیت‌اللّه کاشانی و خالصی‌زاده و امتیاز نفت جنوب، روبه‌رو شد.
[۲۰] محمدعلی سفری، قلم و سیاست، ج۱، ص۲۴۰.
[۲۱] شهربانی کشور، گزارشهای محرمانه شهربانی، ج۲، ص۱۴۷.
مخالفت و مقاومت گروه اقلیت مجلس پانزدهم، از جمله حائری‌زاده، مانع تصویب لایحه قرارداد الحاقی گس ـ گلشائیان شد.
[۲۲] گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۵۱۲.
[۲۳] دولتهای ایران از میرزا نصراللّه خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، ج۱، ص۱۹۴.


۳ - حضور حائری زاده در تحصن یاران مصدق


در مهر ۱۳۲۸، حائری‌زاده در تحصن یاران دکتر مصدق در کاخ مرمر و سپس در گردهمایی احمدآباد که به تشکیل جبهه ملی ایران منجر شد، حضور داشت. پس ازافتتاح مجلس شانزدهم (بهمن ۱۳۲۸)، اقلیت هفت نفره جبهه ملی، که حائری‌زاده نیز یکی از آنان بود، پیگیر طرح ملی کردن صنعت نفت شدند. حائری‌زاده همچنین عضو کمیسیون نفت مجلس بود و این کمیسیون از مخالفان جدّی قرارداد الحاقی ساعد ـ گس محسوب می‌شد.
[۲۴] انور خامه‌ای، خاطرات سیاسی، ج۱، ص۷۹۵.
[۲۵] انور خامه‌ای، خاطرات سیاسی، ج۱، ص۸۳۴.
[۲۶] اللهیار صالح، خاطراتی از اللهیار صالح، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۵.
[۲۷] اسماعیل رائین، اسنادخانه سدان، ج۱، ص۲۵۱.
[۲۸] اسماعیل رائین، اسنادخانه سدان، ج۱، ص۲۵۵.
[۲۹] جلال عبده، چهل سال در صحنه قضایی، ج۱، ص۲۹۹.
حائری‌زاده در این دوره از منتقدان اصلی دولتهای محمد ساعد، علی منصور و حاجعلی رزم‌آرا به شمار می‌رفت. اعضای جبهه ملی عضو کمیسیون نفت مجلس، شامل حائری‌زاده، اللهیار صالح، محمد مصدق، حسین مکی و علی شایگان، در ۸ آذر ۱۳۲۹ پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت ایران را ارائه کردند، که به تصویب نرسید.
[۳۰] احمد زیرک‌زاده، پرسش‌های بی‌پاسخ در سالهای استثنایی، ج۱، ص۲۷۰ـ۲۷۲.
[۳۱] کورش زعیم و علی اردلان، جبهه ملی ایران: از پیدایش تا کودتای ۲۸ مرداد، ج۱، ص۱۰۳.


۴ - انتخاب حائری زاده در دوره هفدهم مجلس شورای ملی


حائری‌زاده بار دیگر در دوره هفدهم مجلس شورای ملی،
[۳۲] براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
به عنوان یکی از نامزدهای جبهه ملی، به نمایندگی مجلس انتخاب گردید، اما خیلی زود و به دلایلی نامعلوم، از اواسط ۱۳۳۱ش مواضع سیاسی خود را تغییر داد، از دکتر مصدق و جبهه ملی جدا شد و رهبری مخالفان دولت را در مجلس هفدهم، که با عنوان «فراکسیون آزادی» تشکل یافته بودند، برعهده گرفت. همراهی حائری‌زاده و همفکران وی در مجلس (از جمله حسین مکی و مظفر بقایی کرمانی) با دربار و مخالفان دولت مصدق، در تضعیف دولت مصدق تأثیر جدی داشت.
[۳۳] محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۷۲۶.
[۳۴] محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۷۲۹.
[۳۵] غلامرضا نجاتی، مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، ج۱، ص۵۴۷.
[۳۶] حسین شاه حسینی، «روایتی از قیام سی تیر»، ج۱، ص۸۶.
جدایی کامل افراد مذکور از جبهه ملی در دی ۱۳۳۱، بر سر لایحه تمدید دوره اختیارات دکتر مصدق، روی داد.
[۳۷] محمدعلی کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت در ایران، ج۱، ص۳۱۲.
[۳۸] مظفر بقائی کرمانی، خاطرات دکتر مظفر بقایی کرمانی، ج۱، ص۳۲۳.
[۳۹] اسناد روابط خارجی امریکا درباره نهضت ملی شدن نفت ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و اصغر اندرودی، ج۱، ص۵۳۹.
[۴۰] اسناد روابط خارجی امریکا درباره نهضت ملی شدن نفت ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و اصغر اندرودی، ج۲، ص۱۰۰۰.
[۴۱] حسین مکی، خاطرات سیاسی حسین مکی، ج۱، ص۲۹ـ۳۰.
مصدق سرانجام، به دلیل فعالیتهای گسترده مخالفان در مجلس، ناچار شد برای انحلال مجلس هفدهم، در مرداد ۱۳۳۲ همه‌پرسی برگزار کند
[۴۲] دونالد نیوتن ویلبر، عملیات آژاکس، ص ۱۶۲.
[۴۳] مسعود حجازی، رویدادها و داوری: ۱۳۳۹ـ۱۳۲۹، ج۱، ص۴۵۳ـ۴۵۴، خاطرات مسعود حجازی، تهران ۱۳۷۵ش.
از جمله جریانهایی که حائری‌زاده در آن نقش فعالی داشت، ایجاد اختلاف میان مصدق و کاشانی، بود.
[۴۴] محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۵۶۷، تهران ۱۳۷۸ش.
[۴۵] عبداللّه برهان، کارنامه حزب توده و راز سقوط مصدق، ج۱، ص۲۹۱.
حائری‌زاده از همکاران نزدیک کودتاگران در جریان سقوط دولت ملی مصدق در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بود
[۴۶] دونالد نیوتن ویلبر، عملیات آژاکس، ص۱۵۵.
[۴۷] محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۵۶۷.
[۴۸] محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۷۳۸.
[۴۹] محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۷۹۹.
[۵۰] مسعود حجازی، رویدادها و داوری: ۱۳۳۹ـ۱۳۲۹، ج۱، ص۳۴۰، خاطرات مسعود حجازی، تهران ۱۳۷۵ش.
پس از کودتا، سپهبد فضل‌اللّه زاهدی ، نخست‌وزیر کودتا، حائری‌زاده را برای بازرسی از سفارتخانه‌های ایران به اروپا فرستاد. وی پس از بازگشت، به عنوان نماینده اول تهران در مجلس دوره هجدهم برگزیده شد
[۵۱] عبداللّه برهان، کارنامه حزب توده و راز سقوط مصدق، ج۱، ص۳۹۹.
[۵۲] محمدعلی سفری، قلم و سیاست، ج۲، ص۱۱۹ـ۱۲۰.
[۵۳] انور خامه‌ای، خاطرات سیاسی، ج۱، ص۹۶.
[۵۴] غلامرضا نجاتی، مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، ج۲، ص۱۳.
[۵۵] فخرالدین عظیمی، حاکمیت ملی و دشمنان آن: پژوهشی در کارنامه مخالفان بومی و بیگانه مصدق بر پایه تازه‌ترین سندها، ج۱، ص۱۲۹.
و تا پایان دوره هجدهم نماینده مجلس بود، اما از آن پس از امور سیاسی کناره گرفت و تنها در جلساتی که به صورت دوستانه در منزل خود برگزار می‌کرد به انتقاد از عملکرد حکومت می‌پرداخت.
[۵۶] احمد زیرک‌زاده، پرسش‌های بی‌پاسخ در سالهای استثنایی، ج۱، ص۱۱۷.


۵ - درگذشت


حائری‌زاده در آبان ۱۳۵۰ در پاریس درگذشت.
[۵۷] حسین مکی، خاطرات سیاسی حسین مکی، ج۱، ص۵۴۱.
وی حدود چهار دهه در امور سیاسی کشور فعالیت کرد و غالبآ در جناح اقلیت یا منفردین، و تقریبآ در بیش‌تر اوقات در «محیط مخالفین‌استبداد»، قرار داشت. بارزترین شاخصه وی مخالف‌خوانی بود به گونه‌ای که به طعن به او قطب منفی می‌گفتند. درباره وی قضاوتهای متضادی صورت گرفته است، با این حال به نظر می‌رسد تا اواسط ۱۳۳۱ش، به دلیل مخالفت با خاندان سلطنتی و استبداد و استعمار ، وجهه مثبتی نزد مردم یافته بود. مهم‌ترین نکته منفی زندگی وی، دخالت او در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و مخالفت با حکومت ملی مصدق بود.
[۵۸] عبداللّه برهان، کارنامه حزب توده و راز سقوط مصدق، ج۱، ص۳۹۹.
[۵۹] نصراللّه شیفته، نمایندگان ملت: بیوگرافی ۸۱ نفر از نمایندگان دوره پانزدهم، ج۱، ص۵۱.
[۶۰] شهربانی کشور، گزارشهای محرمانه شهربانی، ج۲، ص۱۵۷ـ ۱۵۸.
[۶۱] قاسم غنی، یادداشتهای دکتر قاسم غنی، ج۶، ص۲۳۵.
[۶۲] مت فرامرز، سیاستمداران جیره‌خوار، ج۱، ص۲۷.


۶ - فهرست منابع


(۱) علاوه بر اسناد مذکور در متن.
(۲) احمد آرامش، خاطرات سیاسی احمد آرامش، به‌کوشش غلامحسین میرزاصالح، تهران ۱۳۶۹ش.
(۳) اسناد روابط خارجی امریکا درباره نهضت ملی شدن نفت ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و اصغر اندرودی، تهران: علمی، ۱۳۷۷ش.
(۴) ایران مجلس شورای ملی، استیضاح حسین مکی، دکتر مظفر بقائی، ابوالحسن حائری‌زاده از دولت آقای محمد ساعد، :۱۳۲۸ (گزارشهایی از جلسات) دوره پانزدهم قانونگذاری، تهران ۱۳۵۷ش.
(۵) عبداللّه برهان، کارنامه حزب توده و راز سقوط مصدق، تهران ۱۳۷۸ش.
(۶) همو، «هشدار ۲۷ مرداد (و دو نامه دیگر)»، در مصدق، دولت ملی و کودتا: مجموعه گفت‌وگوها و مقالات تاریخی ـ سیاسی، زیرنظر عزت‌اللّه سحابی، تهران: طرح نو، ۱۳۸۰ش.
(۷) مظفر بقائی کرمانی، خاطرات دکتر مظفر بقایی کرمانی، مصاحبه‌کننده: حبیب لاجوردی، تهران ۱۳۸۲ش.
(۸) محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران، تهران ۱۳۲۳ـ۱۳۶۳ش.
(۹) مسعود حجازی، رویدادها و داوری: ۱۳۳۹ـ۱۳۲۹، خاطرات مسعود حجازی، تهران ۱۳۷۵ش.
(۱۰) انور خامه‌ای، خاطرات سیاسی، تهران ۱۳۷۲ش.
(۱۱) انور خامه‌ای، «قیام سی تیر و سه سند محرمانه»، در مصدق، دولت ملی و کودتا، همان.
(۱۲) دولتهای ایران از میرزا نصراللّه خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
(۱۳) اسماعیل رائین، اسنادخانه سدان، تهران ۱۳۵۸ش.
(۱۴) رضا پهلوی، شاه ایران، رضا شاه‌کبیر: سفرنامه خوزستان، تهران ۱۳۵۵ش.
(۱۵) کورش زعیم و علی اردلان، جبهه ملی ایران: از پیدایش تا کودتای ۲۸ مرداد، تویسرکان ۱۳۷۸ش.
(۱۶) احمد زیرک‌زاده، پرسش‌های بی‌پاسخ در سالهای استثنایی، به‌کوشش ابوالحسن ضیاء ظریفی و خسرو سعیدی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۷) محمدعلی سفری، قلم و سیاست، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۸۰ش.
(۱۸) حسین شاه حسینی، «روایتی از قیام سی تیر»، در مصدق، دولت ملی و کودتا، همان.
(۱۹) زهرا شجیعی، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دوره قانونگذاری: مطالعه از نظر جامعه‌شناسی سیاسی، تهران ۱۳۴۴ش.
(۲۰) شهربانی کشور، گزارشهای محرمانه شهربانی، به‌کوشش مجید تفرشی و محمود طاهر احمدی، تهران ۱۳۷۱ش.
(۲۱) نصراللّه شیفته، نمایندگان ملت: بیوگرافی ۸۱ نفر از نمایندگان دوره پانزدهم، (تهران) ۱۳۲۷ش.
(۲۲) اللهیار صالح، خاطراتی از اللهیار صالح، (به‌اهتمام) مرتضی مشیر، تهران ۱۳۸۲ش.
(۲۳) باقر عاقلی، شرح‌حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران ۱۳۸۰ش.
(۲۴) جلال عبده، چهل سال در صحنه قضایی، سیاسی، دیپلماسی ایران و جهان، تهران ۱۳۶۸ش.
(۲۵) فخرالدین عظیمی، حاکمیت ملی و دشمنان آن: پژوهشی در کارنامه مخالفان بومی و بیگانه مصدق بر پایه تازه‌ترین سندها، تهران ۱۳۸۳ش.
(۲۶) قاسم غنی، یادداشتهای دکتر قاسم غنی، به‌کوشش سیروس غنی، تهران ۱۳۶۷ش.
(۲۷) مت فرامرز، سیاستمداران جیره‌خوار، (بی‌جا، بی‌تا).
(۲۸) محمدولی فرمان‌فرمائیان، از روزگار رفته حکایت، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و بهمن فرمان، تهران ۱۳۸۲ش.
(۲۹) محمدعلی کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت در ایران، ترجمه احمد تدین، تهران ۱۳۷۱ش.
(۳۰) گذشته، چراغ راه آینده است، (تهران) : جامی، (۱۳۵۵ش).
(۳۱) احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست‌وزیر، تهران ۱۳۷۰ش.
(۳۲) حسین مکی، خاطرات سیاسی حسین مکی، تهران ۱۳۶۸ش.
(۳۳) حسین مکی، وقایع سی‌ام تیر ۱۳۳۱، با تجدیدنظر و اضافات، تهران ۱۳۶۶ش.
(۳۴) محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، تهران ۱۳۷۸ش.
(۳۵) غلامرضا نجاتی، مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، تهران ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷ش.
(۳۶) دونالد نیوتن ویلبر، عملیات آژاکس، ترجمه ابوالقاسم راه‌چمنی، تهران ۱۳۸۰ش

۷ - پانویس

 
۱. ↑ زهرا شجیعی، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دوره قانونگذاری، ج۱، ص۳۱۸، تهران ۱۳۴۴ش.
۲. ↑ باقر عاقلی، شرح‌حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۵۶۵، تهران ۱۳۸۰ش.
۳. ↑ مت فرامرز، سیاستمداران جیره‌خوار، ج۱، ص۱.
۴. ↑ براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
۵. ↑ براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
۶. ↑ براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
۷. ↑ محمدولی فرمان‌فرمائیان، از روزگار رفته حکایت، ج۲، ص۷۶.
۸. ↑ محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران، ج۲، ص۵۹ ـ ۶۰.
۹. ↑ محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران، ج۲، ص۸۳.
۱۰. ↑ محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران، ج۲، ص۱۲۹.
۱۱. ↑ رضا پهلوی، شاه ایران، ج۱، ص۱۲۸ـ ۱۲۹.
۱۲. ↑ باقر عاقلی، شرح‌حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۵۶۶، تهران ۱۳۸۰ش.
۱۳. ↑ حسین مکی، خاطرات سیاسی حسین مکی، ج۱، ص۵۴۱ـ۵۴۲.
۱۴. ↑ احمد آرامش، خاطرات سیاسی احمد آرامش، ج۱، ص۲۳۵.
۱۵. ↑ محمدولی فرمان‌فرمائیان، از روزگار رفته حکایت، ج۳، ص۶۷ـ۶۸.
۱۶. ↑ حسین مکی، خاطرات سیاسی حسین مکی، ج۱، ص۵۴۲.
۱۷. ↑ احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست‌وزیر، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۵۷.
۱۸. ↑ احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست‌وزیر، ج۱، ص۲۵۹.
۱۹. ↑ محمدعلی سفری، قلم و سیاست، ج۱، ص۲۰۵.
۲۰. ↑ محمدعلی سفری، قلم و سیاست، ج۱، ص۲۴۰.
۲۱. ↑ شهربانی کشور، گزارشهای محرمانه شهربانی، ج۲، ص۱۴۷.
۲۲. ↑ گذشته، چراغ راه آینده است، ج۱، ص۵۱۲.
۲۳. ↑ دولتهای ایران از میرزا نصراللّه خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، ج۱، ص۱۹۴.
۲۴. ↑ انور خامه‌ای، خاطرات سیاسی، ج۱، ص۷۹۵.
۲۵. ↑ انور خامه‌ای، خاطرات سیاسی، ج۱، ص۸۳۴.
۲۶. ↑ اللهیار صالح، خاطراتی از اللهیار صالح، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۵.
۲۷. ↑ اسماعیل رائین، اسنادخانه سدان، ج۱، ص۲۵۱.
۲۸. ↑ اسماعیل رائین، اسنادخانه سدان، ج۱، ص۲۵۵.
۲۹. ↑ جلال عبده، چهل سال در صحنه قضایی، ج۱، ص۲۹۹.
۳۰. ↑ احمد زیرک‌زاده، پرسش‌های بی‌پاسخ در سالهای استثنایی، ج۱، ص۲۷۰ـ۲۷۲.
۳۱. ↑ کورش زعیم و علی اردلان، جبهه ملی ایران: از پیدایش تا کودتای ۲۸ مرداد، ج۱، ص۱۰۳.
۳۲. ↑ براساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست‌وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
۳۳. ↑ محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۷۲۶.
۳۴. ↑ محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۷۲۹.
۳۵. ↑ غلامرضا نجاتی، مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، ج۱، ص۵۴۷.
۳۶. ↑ حسین شاه حسینی، «روایتی از قیام سی تیر»، ج۱، ص۸۶.
۳۷. ↑ محمدعلی کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت در ایران، ج۱، ص۳۱۲.
۳۸. ↑ مظفر بقائی کرمانی، خاطرات دکتر مظفر بقایی کرمانی، ج۱، ص۳۲۳.
۳۹. ↑ اسناد روابط خارجی امریکا درباره نهضت ملی شدن نفت ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و اصغر اندرودی، ج۱، ص۵۳۹.
۴۰. ↑ اسناد روابط خارجی امریکا درباره نهضت ملی شدن نفت ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و اصغر اندرودی، ج۲، ص۱۰۰۰.
۴۱. ↑ حسین مکی، خاطرات سیاسی حسین مکی، ج۱، ص۲۹ـ۳۰.
۴۲. ↑ دونالد نیوتن ویلبر، عملیات آژاکس، ص ۱۶۲.
۴۳. ↑ مسعود حجازی، رویدادها و داوری: ۱۳۳۹ـ۱۳۲۹، ج۱، ص۴۵۳ـ۴۵۴، خاطرات مسعود حجازی، تهران ۱۳۷۵ش.
۴۴. ↑ محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۵۶۷، تهران ۱۳۷۸ش.
۴۵. ↑ عبداللّه برهان، کارنامه حزب توده و راز سقوط مصدق، ج۱، ص۲۹۱.
۴۶. ↑ دونالد نیوتن ویلبر، عملیات آژاکس، ص۱۵۵.
۴۷. ↑ محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۵۶۷.
۴۸. ↑ محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۷۳۸.
۴۹. ↑ محمدعلی موحد، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، ص۷۹۹.
۵۰. ↑ مسعود حجازی، رویدادها و داوری: ۱۳۳۹ـ۱۳۲۹، ج۱، ص۳۴۰، خاطرات مسعود حجازی، تهران ۱۳۷۵ش.
۵۱. ↑ عبداللّه برهان، کارنامه حزب توده و راز سقوط مصدق، ج۱، ص۳۹۹.
۵۲. ↑ محمدعلی سفری، قلم و سیاست، ج۲، ص۱۱۹ـ۱۲۰.
۵۳. ↑ انور خامه‌ای، خاطرات سیاسی، ج۱، ص۹۶.
۵۴. ↑ غلامرضا نجاتی، مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، ج۲، ص۱۳.
۵۵. ↑ فخرالدین عظیمی، حاکمیت ملی و دشمنان آن: پژوهشی در کارنامه مخالفان بومی و بیگانه مصدق بر پایه تازه‌ترین سندها، ج۱، ص۱۲۹.
۵۶. ↑ احمد زیرک‌زاده، پرسش‌های بی‌پاسخ در سالهای استثنایی، ج۱، ص۱۱۷.
۵۷. ↑ حسین مکی، خاطرات سیاسی حسین مکی، ج۱، ص۵۴۱.
۵۸. ↑ عبداللّه برهان، کارنامه حزب توده و راز سقوط مصدق، ج۱، ص۳۹۹.
۵۹. ↑ نصراللّه شیفته، نمایندگان ملت: بیوگرافی ۸۱ نفر از نمایندگان دوره پانزدهم، ج۱، ص۵۱.
۶۰. ↑ شهربانی کشور، گزارشهای محرمانه شهربانی، ج۲، ص۱۵۷ـ ۱۵۸.
۶۱. ↑ قاسم غنی، یادداشتهای دکتر قاسم غنی، ج۶، ص۲۳۵.
۶۲. ↑ مت فرامرز، سیاستمداران جیره‌خوار، ج۱، ص۲۷.


۸ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سیدابوالحسن حائری‌زاده»، شماره۵۷۵۷.    



آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.